عروسک‌های بومی چه میراثی را نشان می‌دهند؟
تاریخ انتشار: ۱۴ اسفند ۱۴۰۲ | کد خبر: ۳۹۸۸۳۹۷۰
مبارک را همه می‌شناسند. دارا و سارا را همین‌طور. مبارک، پوستی تیره دارد و لباس قرمزی به تن می‌کند، با چند ریسمان، روی صحنه گردانده می‌شود، آنقدر شوخ طبع است و شیرین زبانی می‌کند که دل همه برایش غنج می‌رود. صدایی مثل صدای سوتک دارد و معمولاً بی‌پرده و به طنز با مسائل روز جامعه شوخی می‌کند. این عروسک با گذشت زمان، نه کمرنگ شد و نه از بین رفت.
بیشتر بخوانید:
اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!
اما عروسک دارا و سارا در سال ۸۰ توسط کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان تولید و به‌عنوان عروسک‌های ملی به بازار آمدند؛ چیزی نپایید که بازار را به رقبای خود واگذار کردند. کارشناسان معتقدند؛ در حالی که این دو عروسک تناسبی با فرهنگ ایرانی نداشتند؛ اما عروسک‌هایی هم وجود دارند که ریشه در فرهنگ و آیین‌های غنی کشورمان دارند که می‌توانند در هر خانه بخشی از آن را نگه‌داشت. هرچند برخی از عروسک‌های بومی ثبت ملی شده‌اند، با وجود این شناخته‌شده نیستند.
عروسک‌های گلی و چوبی
با وجود اینکه هر نقطه از کشورمان مختص قومی با فرهنگ و آیین مخصوص به خود است، اما هرگز عروسک مشخصی به نمایندگی از کشور خودمان به دیگر کشور‌ها معرفی نشده است. این درحالی است که بسیاری از کشور‌ها عروسک سنتی خاص خود را معرفی کرده‌اند: کوکشی، عروسک معروف کشور ژاپن، کچینا، عروسک بومی قبیله هوپی، روسیه عروسک ماتریوشکا، جمهوری دومینیکن عروسک بوبی مونکاس و غصه عروسک افسانه‌ای گواتمالا است.
کارشناسان فرهنگی معتقدند که در گذشته‌های دور، ایرانی‌ها از عروسک‌هایی بامحتواتر از عروسک‌های غربی برخوردار بودند. یک فعال میراث فرهنگی در این خصوص می‌گوید: هر زمان که صحبت از میراث فرهنگی می‌شود، ذهن اغلب ما به سمت اماکن تاریخی یا آثار هنری به‌جا مانده از گذشته می‌رود؛ درحالی که میراث فرهنگی هر کشور، علاوه بر آثار ملموس به‌جا مانده از پیشینیان، آثار ناملموس هم دارد که کمتر مورد توجه قرار گرفته است. مهرنوش رفیع که احیاکننده عروسک‌های بومی ماهشهر است، می‌افزاید: عروسک‌های بومی، از آثار ناملموس میراث فرهنگی کشورمان هستند که جایگاه ویژ‌ه‌ای در بخش داستان و نمایش فرهنگ و هنر‌های سنتی نقاط گوناگون کشور دارد. عروسک‌های بومی، عروسک‌هایی با قدمت طولانی هستند که سالیان سال توسط مادر‌ها و مادربزرگ‌ها ساخته می‌شده است. در بسیاری از مناطق، افرادی هستند که به ساخت این عروسک‌ها می‌پردازند و تنها فعالان و بازماندگان از نسلی هستند که در این بخش فعالیت می‌کنند.
عروسک لیلیک و دومایک
آبان‌ماه سال ۱۳۹۷ بود که مهرنوش رفیع احیاگر عروسک‌های بومی ماهشهر، تصمیم می‌گیرد که عروسک‌های ماهشهر را احیا کند. از آن زمان تاکنون او توانسته ۱۳۰ عروسک را جمع‌آوری کند. این فعال فرهنگی می‌گوید: خوشبختانه موفق شدم نمونه‌های قدیمی «لیلیک» و «دومایک» را پیدا کنم و براساس آن‌ها عروسک‌های بومی بندر ماهشهر را احیا کنم. او می‌گوید: «لیلیک» و «دومایک» عروسک‌های بومی بندر ماهشهر هستند که پیشینه‌ای بیش از ۱۰۰ سال دارند و در گذشته توسط مادران با وسایل ابتدایی که چوب و پارچه بود، ساخته می‌شدند. این هنرمند ماهشهری ادامه می‌دهد: صورت «لیلیک» طرحی ندارد و طرح آن به‌صورت چلیپا و نماد خورشید است و در ردیف عروسک‌های بدون صورت قرار می‌گیرد.
بدر مناطقی از ایران اعتقاد بر آن بوده و هست که خالق تنها خداوند است و اوست که می‌تواند چهره خلق کند. برمبنای همین اعتقاد است که مردم محلی در این مناطق عروسک‌ها را بدون صورت می‌سازند. آن‌گونه که این فعال فرهنگی می‌گوید، در داستان بومی این عروسک‌ها، دومایک (داماد) عاشق لیلیک (عروس) همبازی‌اش می‌شود. به خواستگاری می‌رود و عروسی می‌گیرد. پس از مدتی نیز این دو عروسک بچه‌دار می‌شوند و نوزادی که متولد می‌شود بدون اسم است. نام آن را «رودک» گذاشتم. در واقع نمایشنامه‌ای نانوشته به نام زندگی است که دختربچه‌ها با بازی کردن با همین عروسک‌ها تمرین زندگی می‌کردند.
عروسک بهیگ و بی‌بی‌کگ
عروسک «لال بهیگ»، یک عروسک بختیاری است؛ عروس خاموشی که صحبت نمی‌کند. از گندم ساخته شده و نماد برکت است. عروسک دیگر نیز «بی‌بی‌کگ» است. این عروسک‌ها در منطقه عشایرنشین چهارمحال و بختیاری هستند که احیا و ثبت شدند. این فعال فرهنگی می‌گوید: از جایی که این عروسک‌ها بازاریابی نشده‌اند، مردم هم آن‌ها را نمی‌شناسند و استقبالی از آن‌ها نمی‌شود. اما درصورتی که به آن‌ها اهمیت داده شود و پای صحبت‌های راویان این عروسک‌ها بنشینند، قصه‌ها را بشنوند و خاستگاه آن‌ها را درک کنند، متوجه می‌شوند که در گذشته چه ماجرا‌هایی وجود داشته است.
به گفته او، حتی کودکان بی‌واسطه این عروسک‌ها را دوست دارند. یعنی شکل و شمایل عروسک برایشان مهم نیست و کودکانی که در معرض باربی و هزاران عروسک خاص هستند، با شنیدن قصه‌های آنان، عاشقانه از آن‌ها استقبال می‌کنند. این موضوع سبب می‌شود که به نوعی به فرهنگ اجدادشان وصل شوند.
عروسک بازبازک
گفته می‌شود که دختران قوم بختیاری که زود ازدواج می‌کردند؛ عروسکی به نام «بازبازک» را در جهیزیه خود به همراه می‌بردند و حتی آن را به اولین فرزند دختر خود هدیه می‌دادند و بیشتر هدایای مادربزرگ‌ها و بی‌بی‌ها، برای فرزندان ایل، بازبازک‌ها بودند که حکم سوغاتی نیز دارند. این هنرمند می‌گوید: عروسک بازبازک گونه‌ای عروسک نمایشی ایل بختیاری است. «باز»، از بازی به مفهوم نمایش گرفته شده و «باز» و بازی به مفهوم حرکت موزون هم در فرهنگ ایرانی شناخته شده و حرف «ک» هم مفهومی برای تصغیر است. به گفته این فعال فرهنگی، عروسک بازبازک، بازی‌دهنده‌ای کوچک است، عروسکی که حرکت و کاربردی نمایشی دارد و بیشتر برای بازی، تفنن و سرگرمی ساخته می‌شود. رفیع معتقد است این استان به یک موزه عروسک نیاز دارد؛ امروزه در دنیا گردشگری فرهنگی به‌عنوان یکی از انواع گردشگری مورد توجه قرار گرفته که یکی از زمینه‌های توسعه این نوع از گردشگری موزه‌ها هستند. عروسک‌های بومی ظرفیت‌های خوبی برای گردشگری استان محسوب می‌شوند، در صورتی که به آن اهمیت داده شود، گزینه مناسبی برای جذب توریست و گردشگر است.
فرهنگ‌سازی
فرهاد رهبری، کارشناس گردشگری و فعال میراث فرهنگی نیز می‌گوید: عروسک‌ها و پیکرک‌ها یکی از راویان گذشتگان و در شمار قدیمی‌ترین هنر‌های بشری محسوب می‌شوند. او به عروسک محلی شوشتر اشاره می‌کند و می‌گوید: عروسک «بی» در فهرست میراث فرهنگی ناملموس ملی ثبت شده است. به گفته او، این عروسک، پنجمین عروسک خوزستان است که ثبت شده است. عروسک لیلیک، بازبازک، با استان چهارمحال و بختیاری و پی دزفول و عروسکی مربوط به هندیجان و این عروسک هم پنجمین عروسک ثبت ملی شده است. به اعتقاد او، نیاز است که انجمنی در استان خوزستان شکل بگیرد و از بقیه شهر‌ها هم که علاقه‌مند هستند عروسک‌هایی را که بافته و ساخته نمی‌شود احیا کنند. مجتبی گهستونی، فعال میراث فرهنگی خوزستان نیز با بیان اینکه هر عروسک قصه‌ای دارد و قصه‌ها، افسانه و فلسفه وجودی هر عروسک باید گفته شود، به کتابی با موضوع عروسک‌های بومی و محلی خوزستان اشاره می‌کند و می‌گوید: هر عروسک متعلق به یک روستا و شهر است و برای دسترسی بهتر علاقه‌مندان مسیر گردشگری هر عروسک تعیین شده است. حدود ۱۰۰ عروسک همچون «بازبازک»، «شلی»، «بی‌دزفول»، «بی‌شوشتر»، «لعبه گطونیه»، «بیگک هندیجان» و «لعبه آبادان شادگان» در کتاب معرفی شده‌اند. به گفته مجتبی گهستونی، هدف از این فعالیت، معرفی عروسک‌های بومی خوزستان است. در این زمینه، برای معرفی عروسک‌های بومی منطقه در چغازنبیل برنامه‌ای تدارک دیده شد و هرکدام از عروسک‌ها با قصه و افسانه خود معرفی شدند. او معتقد است: با ثبت ملی برخی عروسک‌ها در فرایند احیا به سمت تولید و رونق گرفتن بازار پیش می‌رویم.
منبع: ایران
باشگاه خبرنگاران جوان وبگردی وبگردیمنبع: باشگاه خبرنگاران
کلیدواژه: عروسک بومی میراث فرهنگی فرهنگ سازی فعال فرهنگی عروسک های بومی میراث فرهنگی عروسک ها عروسک ها عروسک هایی
درخواست حذف خبر:
«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.yjc.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «باشگاه خبرنگاران» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۳۹۸۸۳۹۷۰ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.
با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.
خبر بعدی:
انتقاد بازیگر قدیمی به جیغ و دست و هورا در شب آخر عروسکخونه
برگزیدگان دومین جشنواره نمایش عروسکی تلویزیونی «عروسکخونه» در حالی مشخص شدند که حسن دادشکر بازیگر پیشکسوت حوزه کودک بعد از تجلیل روی صحنه از مدیران تلویزیون خواست بازنگری نسبت به فرمول جیغ و دست و هورا در برنامه‌های کودک داشته باشند. - اخبار فرهنگی -
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، آیین اختتامیه دومین جشنواره نمایش عروسکی تلویزیونی تحت عنوان «عروسکخونه» در برج میلاد به پایان رسید. در این مراسم هم پیشکسوتان حضور پیدا کردند و هم هنرمندان نسل جدید حوزه کودک به سالن اصلی برگزاری آخرین ایستگاه دومین عروسکخونه تلویزیون پای گذاشتند.
به صفِ اول «عروسکخونه» نگاه میکردیم از رضا فیاضی و مریم سعادت نشسته بودند تا حسن دادشکر، عادل بزدوده، هومن حاجی‌عبداللهی، محمد بحرانی، وحید آقاپور، ماشاالله شاهمرادی، ساقی زینتی و حتی محمد لقمانیان، احسان مهدی و بسیاری دیگر حضور داشتند.
محسن برمهانی معاون سیما آمد تا جایِ پیمان جبلی رئیس صداوسیما خالی نماند که قرار بود در این آیین سخنرانی کند به دلیل کاری که برای او پیش آمد نتوانست خودش را به برنامه برساند. اما در بخش‌های پایانی برنامه، وحید جلیلی قائم‌مقام صداوسیما هم به سالن اصلی برج میلاد آمد تا از نزدیک نظاره‌گر آیین اختتامیه عروسکخونه باشد.
کودک 5 ساله از قاریان بین‌المللی قرآن کریم، تلاوت آیاتی از کلام الله مجید را برعهده گرفت و سپس نوبت به سرود ملی جمهوری اسلامی و حضور حامد مدرس مجری روی صحنه برنامه فرارسید. او با اشاره به اینکه این برنامه به صورت زنده از شبکه شاد در حال پخش است از حمایت‌های مسئولین تلویزیون برای رونق گرفتن این جشنواره تشکر کرد که امروز این جشنواره را به یکی از معتبرترین جشنواره‌های عروسکی ایران رسانده است.
بعد از اجرای نمایشی کوتاه از کودکان، فاطمه امینی معروف به خاله گلی با گودرز عروسک برنامه‌های کودکانه تلویزیون روی صحنه حاضر شد. بعد از چند دقیقه اجرای برنامه نوبت به سخنرانی محسن برمهانی رسید. او هم از برگزارکنندگان و تلاشگران این برنامه تشکر کرد و عروسکخونه را اتفاق مهمی در دوره‌ای دانست که بیشتر محصولات حوزه کودک و نوجوان به سمت تولید انیمیشن رفته و جای خالی کارهای عروسکی بیش از پیش احساس می‌شود.
برمهانی ابراز امیدواری کرد که سال آینده این جشنواره در ابعاد گسترده‌تر و بزرگتری برگزار شود و حتی در حد بین‌المللی بتوان عروسکخونه را مطرح کرد.
در ادامه گروه موسیقی تهران قدیم روی صحنه آمدند و قطعاتی را برای کودکان و مهمان‌های حاضر در سالن اجرا کردند.
بخش اول اهدای جوایز با بخش بازیگری آغاز شد. جایی که محسن برمهانی، وحید آقاپور، مهدی صبایی روی صحنه آمدند تا جوایز بخش بازیگری را اهدا کنند. در این بخش هیات داوران متشکل از رضا مهدی‌زاده، فاطمه کریمخانی، امیر سلطان احمدی، سمیه عبدالله زاده، آرش مصطفایی، فاطمه امینی، حسین نعیمی ذاکر، سارا روستاپور و محمد بحرانی اعلام شدند و بعد از اعلام نامزدهای بخش بازیگری جایزه اصلی این بخش به بازیگران تئاتر «کی بود، کی بود، من نبودم» اهدا شد.
سپس نمایشی با صدای لالایی و با عنوان «پرواز فرشته‌ها» و با محوریت کودکان فلسطینی اجرا و تصاویری از برگزیدگان پویش «پرواز فرشته‌ها» پخش شد.
بدقولی کنداکتوری تلویزیون این بار با برنامه «هفت»در این بخش محمدصادق باطنی مدیر شبکه کودک روی صحنه حاضر شد و به فراموش شدن عروسک‌ها اشاره کرد و گفت: مدتی این عروسک‌ها کمرنگ شده بودند اما تمام تلاش برگزارکنندگان جشنواره برگرداندن عروسک‌ها بود که برای نسل جدید خاطره بسازند. آرایی که در این جشنواره ثبت شد برای ما انگیزه داشت تا پرقدرت‌تر این جشنواره را ادامه دهیم.
شاید یکی از بخش‌های جذاب و البته حاشیه‌ای برنامه تقدیر از دو چهره پیشکسوت و خاطرانگیز برای حوزه کودک بود. اول حسن دادشکر بازیگر، نویسنده و کارگردان آثار کودک روی صحنه حاضر شد؛ رضا فیاضی، وحید جلیلی، هومن حاجی‌عبداللهی و مریم سعادت برای تقدیر از او روی صحنه آمدند. او به هنگام تقدیر لحظاتی پشت تریبون حاضر شد و این نکته را مطرح کرد: «واقعیت این است که کار من چیزی جز وظیفه نبوده است. از سال 1350 با دیدن یک نمایش عاشق کار کودک شدم و پس از دوران دانشجویی این راه را ادامه دادم به این امید که نسل‌هایی را برای آینده کشورم تربیت کنم. تئاتر کودک فقط برای سرگرمی نیست بلکه پایه اصلی و فرهنگ‌ساز است و تحول ایجاد می‌کند. من هر کجا تریبونی بوده ابراز کرده‌ام که در سطح کشور کارهایی از کودک داریم که ملغمه‌ای از جیغ و هورا کشیدن است! چرا در تلویزیون همه مجریان مثل هم کار می‌کنند چرا خلاقیت هنری در آن نیست و چرا همه از بچه‌ها می‌خواهند جیغ و هورا بکشند!
اینکه می‌گویید «دارید خسته می‌شوید» عرایض بنده را تایید می کند. اگر هنری دارید پس کسی از آن خسته نمی‌شود. به عنوان یک علاقه‌مند از مسئولان تلویزیون خواهش میکنم فرمول جیغ و هورا را اصلاح کنند. من خدمتگذار بچه‌های این مراسم هستم. از تلویزیون و مسئولان و «عروسکخونه» به سهم خود تشکر میکنم. از همه همکاران و پیشکسوتان که در این جمع حضور دارند تشکر میکنم. ما نسلی بودیم که جز خدمت به فرهنگ و هنر کار دیگری نکردیم.»
بعد از این بخش عادل بزدوده با پخش کلیپی از آثار او روی صحنه حاضر شد و مریم سعادت این نکته را درباره او گفت: «ما صد سال با هم کار کردیم اما واقعا وقتی به آن فکر میکنم در حال حاضر خاطره‌ای به یاد نمی‌آورم جز یک رفاقت سی، چهل ساله چیزی به خاطرم نمی‌آید.»
بزدوده هم به نقلِ ماجرای نامگذاری زی‌زی‌گولو اشاره کرد و گفت: من بیشتر عمرم را با عروسک‌ها زندگی کرده‌ام. زمانی که قرار بود موجودی ساخته شود که بعدها اسم آن «زی‌زی گولو، آسی پاسی، دراکولا، تا به تا» شد، ما اولین سکانس‌ها را که کار میکردیم اسم انتخاب شده بود و تنها کسی که می‌توانست اسم او را به خوبی ادا کند مانی 8 ساله بود که تعجب همه ما را برانگیخت.
پس از اجرای نمایش زورخانه‌ای کودکان تحت عنوان پهلوانک‌ها نوبت به اجرای محمد لقمانیان رسید؛ او با عروسک بی‌چشم و رو روی صحنه حاضر شد. او گفت: «خوشحالم که امشب اینجا هستم. محمد لقمانیان یک عروسک‌گردان هستم. صدا پیشه بچه فامیل دور و عروسک‌گردان فامیل دور هستم. امروز می‌خواهم راجع به عروسک‌ها صحبت کنم. عروسک‌گردانی در ایران شغل عجیبی است اما به هر حال کسی از یک راهی باید نان دربیاورد و ما هم از عروسک‌ها نان درمی‌آوریم. قصدم این است که بگویم با عروسک‌ها می‌توان حرف‌های بزرگی زد.
عروسک‌ها خیلی کارها می‌توانند انجام دهند مثلا می‌توانند نفس بکشند. می‌توانند حرف بزنند. حتی می‌توانند ببینند. عروسک‌ها تا اندازه‌ای بامزه و‌ساده هستند که می‌توانند حرف‌هایی را بزنند که ما آدم بزرگ‌ها جرات بیان آن‌ها را نداریم.»
در بخش‌های دیگر این مراسم گروه سرود نجم‌الثاقب و کودکان نینجا به اجرای برنامه پرداختند. اما شاید یکی از مهمترین بخش‌های برنامه اعلام نام برگزیدگان دومین جشنواره «عروسکخونه» بود که با بخش طراحی و ساخت عروسک ادامه پیدا کرد. برای اهدای جوایز، ایرج محمدی، حسن دادشکر، محمدصادق باطنی، ساقی زینتی، مجید اکبرشاهی و حامد علامتی روی صحنه آمدند.
در بخش طراحی و ساخت عروسک از نمایش «خرگوشک و رودخانه» تقدیر و تندیس این بخش به نمایش «راز» اهدا شد.
در بخش طراحی هنری، از دو اثر «مترسک و آدم برفی» و «خورشید خانم کجایی» تقدیر و تندیس این بخش به نمایش «شازده کوچولو» اهدا شد.
در بخش صداپیشگی، از نمایش‌های «کفشدوزک بداخلاق» و «امانت‌فروشی آمیرزا» تقدیر شد و تندیس این بخش به «مورچه‌های بامزه» اهدا شد.
در بخش عروسک‌گردانی، «آدم‌های بافرهنگ» تقدیر و تندیس این بخش به «جادوی مهربانی» اهدا شد.
در بخش نمایشنامه از نمایش «خرگوشک و رودخانه» تقدیر شد و تندیس این بخش به نمایش «جادوی مهربانی» اهدا شد.
در بخش کارگردانی، از نمایش‌های «خرگوشک و رودخانه» و «کی از همه پر زورتره» تقدیر شد و تندیس این بخش به نمایش «جادوی مهربانی» اهدا شد.
در ادامه مراسم، علی خواجه، محمدحسین بخشی‌زاده، محمدصادق باطنی، مجید اکبرشاهی، مقصود نعیمی‌زاده و احسان مهدی برای اهدای بخش دوم جوایز روی صحنه آمدند.
در این بخش از نمایش «دو دریچه» برای خلاقیت و انتقال معنا، به خاطر توجه به فرهنگ و ارزش‌های از نمایش «پهلون کچل»، برای استعداد بداهه پردازی و طنز از نمایش «بی بی نبات و قندک» تقدیر شد.
در بخش برگزیده آرای مردمی نمایش سوم «کفشدوزک بداخلاق»، در رتبه دوم «کی بود کی بود من نبودم» تقدیر شد و جایزه اصلی این بخش به نمایش «هاجر عروسی داره» اهدا شد.
در انتهای این مراسم از کتاب «فرهنگ‌نامه برنامه‌های عروسکی تلویزیون» که در اداره کل پژوهش صدا و سیما تهیه شده بود، رونمایی شد. این کتاب شامل مشخصات و عوامل همه برنامه‌های عروسکی تلویزیون از سال 1345 تا سال 1399 است.
تصاویر این برنامه را در ادامه ببینید:
انتهای پیام/
خودکشی از رزیدنتها به پزشکان رسیده؛ چرا دکتر سمیرا آلسعیدی خودکشی کرد؟/ «خودکشی پزشکان بهمثابه یک انتحار اجتماعی است»